Is er nog recht in Nederland?

We leven in een rechtsstaat. Nederland is een van de meest ontwikkelde rechtsstaten in de wereld. Toch wordt dat door een toenemende groep burgers steeds minder zo ervaren. Niet alleen in Nederland, maar ook in veel landen om ons heen. Boosheid en onvrede groeien bij een groot deel van de bevolking. Steeds sterker klinkt de roep om een sterke en radicale leider. Het populisme wint terrein.

De rechtspraak is een van de pijlers van de rechtsstaat. Maar hoe is het gesteld met het vertrouwen in de rechtspraak. Wordt het recht nog als rechtvaardig ervaren?

“Menselijk en rechtvaardig”
Het Haque Institute Inovation Justice (HiiL) heeft daar onlangs onderzoek naar gedaan. Op 3 mei 2017 is het onderzoeksrapport gepresenteerd.

De bevindingen van het onderzoek zijn zorgwekkend. Met name in geschillen waar emoties hoog kunnen oplopen, zoals bij echtscheidingen, arbeidsconflicten, ontslagzaken, burenruzies, is de mate van acceptatie van de rechterlijke uitspraak laag en wordt die steeds lager. Wat Recht genoemd wordt, wordt door de mensen om wie het gaat steeds vaker als onrechtvaardig ervaren. Advocaten merken dat ook steeds vaker aan de reacties van hun cliënten. Ons huidige rechtssysteem sluit niet meer aan bij de behoeften van mensen en leidt eerder tot polarisatie dan tot oplossingen van problemen, zo concluderen de onderzoekers.

Is recht rechtvaardig?
Als belangrijkste oorzaak wordt in het rapport de steeds verdergaande en complexer wordende juridisering van de geschillen genoemd. Advocaten en rechters zitten daarin gevangen. De geschillen worden bevochten in een juridische strijd tussen advocaten. Rechters moeten vervolgens oordelen met toepassing van de wets- en rechtsregels, die op zichzelf van hoog rechtstatelijk niveau zijn, maar vaak niet aansluiten bij de beleving van partijen in het geschil. De mensen om wie het gaat, de cliënten, rechtzoekenden,  herkennen zich dan vaak niet meer in het verloop van de procedure en vragen zich soms zelfs af of deze wel over hun probleem gaat, of zij wel worden gehoord. Advocaten luisteren wel naar hun cliënten en rechters geven rechtzoekenden in de regel alle ruimte om hun verhaal te vertellen, maar vervolgens krijgen ze van de advocaat niet zelden te horen – en van de rechter in de uitspraak bevestigd – dat dit grotendeels juridisch irrelevant is.

Het juridische systeem gaat uit van strijd tussen partijen en leidt tot escalatie en polarisatie van de verhoudingen en niet tot oplossing van de werkelijke problemen, aldus het rapport. Met die strijd zijn vaak ook hoog oplopende advocaatkosten gemoeid, terwijl er veelal geen echte winnaar is, maar alleen twee verliezers uit de strijd komen. Ook als de cliënt de procedure heeft gewonnen is van een echte oplossing van het geschil is vaak geen sprake.

Vaak kiezen mensen, met name de minst draagkrachtige van de partijen, vanwege de te hoog oplopende kosten ook eieren voor hun geld, in die zin dat ze uiteindelijk een schikking aanvaarden, waarmee ze eigenlijk geen vrede hebben. Ook dit draagt bij aan het gevoel dat er van recht in Nederland geen sprake meer is. Een gevoel dat steeds meer een bedreiging voor de rechtstaat gaat worden.

Minder recht, meer zorg
HiiL pleit voor meer begeleiding en een ingrijpende aanpassing en innovatie van gerechtelijke procedures. Minder juridische strijd en meer zorg, meer begeleiding bij onderhandelingen, meer bruggen bouwen en alternatieve vormen van geschillenbeslechting, zoals mediation.  Met name in het familierecht, bij complexe (vecht)scheidingen, in ontslagzaken, burenruzies, letselschadezaken en geschillen met overheidsinstanties. Gepleit wordt voor een aanpak door multidisciplinaire behandelteams van juristen, hulpverleners, gedragsdeskundigen en als die niet tot een oplossing leidt uiteindelijk geschillenbeslechting door een team van rechters en juridisch onderlegde psychologen.

De kosten hiervan worden door HiiL geschat op een eenmalige investering van 100 miljoen euro. Kosten die volgens HiiL snel zullen worden terugverdiend, omdat de maatschappelijke schade die het gevolg is van onopgeloste conflicten (criminaliteit, psychische problemen met alle kosten van dien) door een betere manier van rechtspleging aanzienlijk zal verminderen.

In het verleden is al veel op dit terrein geprobeerd. Zo valt bijvoorbeeld te denken aan de invoering van het verplichte ouderschapsplan bij echtscheidingen. Er is veel gepraat in werkgroepen en commissies, er zijn pilotprojecten opgestart. Tot werkelijke innoverende veranderingen in de rechtsplegingen is het tot nu toe echter niet gekomen. De hoop is nu gevestigd op de lopende coalitieonderhandelingen.

Het volledige rapport vindt u als bijlage bij dit artikel.