Baas over eigen nalatenschap in de EU?

Onder het huidige Nederlandse erfrecht heeft de erflater relatief veel testeervrijheid. Dit komt onder meer omdat de erflater anders dan vóór 2003 bij het maken van zijn uiterste wil (testament) niet meer rekening hoeft te houden met de sterke goederenrechtelijke positie van de legitimaris (het onterfde of het ontevreden kind), de legitimaris heeft nu alleen nog een geldaanspraak.  Dit komt goed uit gezien het feit dat de zorg van de erflater in de praktijk vaak vooral uitgaat naar de belangen van de langstlevende echtgeno(o)t(e), hetgeen ook het uitgangspunt is in het wettelijke erfrecht (versterferfrecht). In andere landen binnen de EU kan het erfrecht echter anders zijn geregeld. Nederland kent samen met onder meer Duitsland het regime van de Germaanse/Scandinavische landen met een lichte legitieme regeling. De Romaanse landen, zoals België, kennen echter een zware goederenrechtelijke legitieme regeling waarin de legitimaris sterke eigendomsrechten heeft, maar er zijn ook Anglo-Amerikaanse landen die in het geheel geen recht op een legitieme portie (kindsdeel) kennen.

IPR

De verschillende landen hebben niet alleen ieder een eigen erfrecht , maar ook een eigen Internationaal Privaatrecht (IPR). In het geval van situaties met internationale kenmerken, zoals een erflater die een andere nationaliteit heeft dan dat van het land waar hij woont, goederen die in het buitenland liggen of erfgenamen woonachtig in het buitenland, bepaalt het IPR welk recht op de nalatenschap van toepassing is en welke rechter bevoegd is van een geschil kennis te nemen. In de praktijk achten nationale rechters zich al gauw bevoegd en mogen zij hun eigen recht toepassen.  Het kan nu dus een kwestie zijn van wie van de partijen in een geschil het eerste naar een rechter stapt het in de hand kan hebben welk recht wordt toegepast. Aan deze praktijk komt binnenkort een einde.

Europese Erfrechtverordening

Per 17 augustus 2015 treedt de Europese Erfrechtverordening in werking. De verordening geldt voor de gehele EU met uitzondering van het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Denemarken.  Deze verordening unificeert het IPR binnen Europa voor wat betreft het materiele erfrecht, de afwikkeling van de nalatenschap en de vorm van de uiterste wil. De verordening regelt voorts de bevoegde rechter, de rechtskeuze en introduceert de Europese Verklaring voor Erfrecht.

Het shoppen binnen de kring van rechters is straks niet meer mogelijk. Voor zowel de bevoegdheid van de rechter als het toepasselijke recht is van belang waar de erflater woonde op het moment van overlijden. Niet van belang is dus de woonplaats van de erfgenamen of de ligging van een of meer goederen. Ook de plaats van het opstellen van het testament is niet relevant.

De erflater is in zoverre dus min of meer baas over de eigen nalatenschap en het toepasselijke recht door zijn keuze voor zijn laatste woonplaats (uiteraard voor zover het overlijden voorzienbaar zou zijn).  Anders dan onder het huidige Nederlandse IPR zijn er geen nadere voorwaarden verbonden aan de woonplaats zoals bijvoorbeeld een minimale periode van vestiging. De periode van vestiging kan overigens voor de fiscus wel van belang zijn. In het geval van emigratie van een Nederlandse erflater wordt de nalatenschap pas onttrokken  uit de sfeer van de Nederlandse erfbelasting na een verblijf van 10 jaar in het buitenland.

Rechtskeuze

Daarnaast is de erflater bevoegd een rechtskeuze te maken voor het toepasselijke recht, welke keuze veelal wordt gedaan in het testament. De keuzemogelijkheden zijn wel beperkt tot ofwel het recht van de nationaliteit van de erflater ten tijde van het maken van de rechtskeuze ofwel de nationaliteit ten tijde van overlijden. Een partiele rechtskeuze voor bepaalde goederen is niet mogelijk, de keuze ziet op de gehele nalatenschap. NB onder het huidige Nederlandse IPR (Haags Erfrechtverdrag) zijn de keuzemogelijkheden breder en is het ook mogelijk te kiezen voor het recht van het land waar de erflater woont ten tijde van het maken van de rechtskeuze of ten tijde van het overlijden. Rechtsgeldig gemaakte rechtskeuzes op basis van het huidige IPR worden onder de verordening gerespecteerd mits ze wel voor 17 augustus 2015 zijn uitgebracht. Er moet dan ook goed worden uitgekeken bij het wijzigen van testamenten waarin eerdere testamenten geheel herroepen worden en waarbij dus mogelijk onbedoeld ook de gemaakte rechtskeuze komt te vervallen.

Door het op een juiste manier gebruik maken van een rechtskeuze zijn de Nederlandse testeermogelijkheden dus ook over de grens uit te voeren en kan de erflater, die bijvoorbeeld naar België is verhuisd om fiscale redenen, toch ondanks het legitimaris-vriendelijke regime in België de langstlevende echtgeno(o)t(e) beschermen. De bescherming van legitimarissen is geen regel van openbare orde, waardoor hier dwingend Belgisch recht opzij kan worden gezet door een rechtskeuze voor Nederlands recht.

Tot slot zij nog opgemerkt dat de erfgenaam ondanks de Europeanisering wel altijd gewoon in eigen land de nalatenschap (beneficiair) kan aanvaarden of verwerpen.